უძველეს დროში ადამიანები და დევები მზის ქვეშ ერთად ცხოვრობდნენ — პური მოჰყავდათ, ნახირს მწყემსავდნენ, ტყეში სანადიროდ ერთად დადიოდნენ. მაგრამ კაცისძენი მორიგე ცის გამგებელს უნთებდნენ სანთელს და მისთვის ლოცულობდნენ, დევები კი ბნელეთის მეუფის ერთგულნი იყვნენ და მისი ბრძანებით კაცისძეთა და ხვთისშვილთა მიწიდან განდევნას ცდილობდნენ.
დევები ზომა-წონით ადამიანებზე დიდები და ბალნიანები იყვნენ, უზარმაზარი თავით ან თავებით: ორით, სამით, ხან ცხრა და ხანაც თორმეტი თავით. თუმცა ერთთავიანები მაინც სჭარბობდნენ და თანაც დანარჩენებზე მეტად გონიერნიც იყვნენ. თვალიც ყველას ორი არ ჰქონდა, ზოგს ერთი დიდი თვალი აჯდა შუბლზე. აი, რქები კი ყველას ამშვენებდა: ზოგს დიდი, ზოგს კი — თითქმის უჩინარი. ადამიანებზე უფრო ბრიყვები იყვნენ და ალბათ ამიტომაც აღარ ახსოვდათ, რომ კაცის ძეთ ყოველთვის არ მტრობდნენ. მხოლოდ მას მერე, რაც ქვესკნელის მეუფემ მოსთხოვათ, ადამიანთა განდევნაში დამეხმარეთ და სანაცვლოდ მათ მიწებს თქვენ მოგცემთო, დევებმაც ცდუნებას ვერ გაუძლეს, ნელ-ნელა გაავდნენ დ გამხეცდნენ.
მორიგე ღმერთის სამყოფელი მეცხრე (ან მეშვიდე) ცაზეა, ზოგი ვერსიით — ეს გერგეთის მთაა. იქ ერთი ციხე იდგა და სწორედ იქ იყო ღვთის კარი. მის იქით ოქროს ტახტზე მორჭმით მჯდარი მორიგე ღმერთი ოქროს ბაგეებით იძლეოდა ბრძანებებს. მის სამფლობელოში მხოლოდ მზის ჩასვლის შემდეგ შეიძლებოდა მისვლა. ოქროს ტახტის გვერდით ქვესკნელში ფესვებგადგმული ალვის ხე იდგა, რომლის წვერში ოქროს ცხრაკეცი ჯაჭვი ეკიდა. ალვის ტოტებზე თეთრმხრიანი ხვთისშვილები ისხდნენ, სანამ მორიგე ღმერთი დედამიწაზე გამოგზავნიდა. ალვის ხის ფესვებში უკვდავების წყარო — ვეშაწყარო მოსჩქეფდა, რომელსაც გულმოდგინედ იცავდა ღვთაებრივი ვეშაპი.
ციხიდან ამ წყარომდე არხი იყო გაყვანილი, სწორედ ამ არხით დაჰქროდნენ ხვთისშვილები. მათ შორის იყო „ნახორცივლარი“ ხევსური მგელაის ვაჟი, სახელად დავითი. შესახედავად ახოვანი და მეტად ტანადი იყო, მუდამ შეჭმუხნული წარბები მის სახეს მკაცრ იერს აძლევდა. კოჭლი კი იყო, მაგრამ ამას ვერც ამჩნევდნენ მისი ვაჟკაცობითა და სილამაზით მონუსხული ქალები. მაგრამ თავად ზედმეტი ყურადღება არ სიამოვნებდა, რადგან „შეულახველი“ იყო.
მდედრთა ყურადღებით შეწუხებულმა დავითმა ღმერთს შესთხოვა, ისეთი რამ დაემართა მისთვის, რომ ქალებს მისკენ აღარ გაეხედათ, „თორო შამაცდენენო“. მორიგე ღმერთმა შეისმინა მისი თხოვნა და „ბედნიერი“, ანუ დაავადება შეჰყარა. ხევსურულ ანდრეზებში ამბობენ, რომ ამას მისთვის პირი ისე „გადაუტრუშია“, რომ ზედაც არავინ უყურებდაო. აი, ასე და ამგვარად ეწოდა დავითს პირქუში და ხვთისშვილობისასაც ეს სახელი შერჩა.
პირქუშთან ბოლომდე დარჩა მსახურად სამი ქალი. ერთ-ერთი მათგანი სილამაზით განთქმული ელენე გახლდათ. დავითი „ნაწილიანი“ (ნაწილიანობა ღვთიურ ნიშანს გულისხმობდა) იყო — როცა ეძინა, ბეჭებს შუა სხივი ამოსდიოდა და იქაურობას ღვთაებრივი შუქით ანათებდა. თავისუფალ დროს სამჭედლოში ატარებდა და რას არ ჭედდა კაცის ძეთათვის: სახნისებს, ნაჯახებს, ხმალ-ხანჯალს... მოკლედ, ყველაფერს, რაც მეურნეობაში გამოიყენებოდა და ამაში ბადალი არ ჰყავდა. ოქროსა და ვერცხლისგან გამოჭედილ მის სამკაულებზე ხომ ბევრ ქალს რჩებოდა თვალი.
ერთ დღეს გრდემლზე ავის მომასწავებელი წარწერა გაჩნდა თავისით: მგელაიშვილი დავითი ამა და ამ დღეს მოკვდებაო. ეს მისთვის გამოგზავნილი ზებუნებრივი გაფრთხილება იყო. პირქუშმა ყველანაირი ხერხი გამოიყენა, გრდემლი ცეცხლშიც ჩააგდო, მაგრამ ვერაფრით მოახერხა ამ ავისმომასწავებელი წარწერის ამოშლა, რომ იქნებ როგორმე გაეუქმებინა წინასწარმეტყველება, რომელიც მან წყევლად მიიჩნია.
წინასწარმეტყველება ახდა. პირქუში სწორედ იმ დღეს გარდაიცვალა, რაც გრდემლზე ეწერა. აქ დასრულდა მისი ისტორია როგორც ადამიანისა. ვინაიდან ის „ნაწილიანი“ იყო, ზებუნებრივი ძალების კეთილგანწყობა დაიმსახურა და მორიგე ღმერთმა პირქუში ხვთისშვილთა რიგებში ჩარიცხა. ასე გადაიქცა ნაწილიანი დავითი ხვთისშვილ პირქუშად. ის ანგელოზის მსგავს ადამიანთა მცველად იქცა და თავდაპირველად ახადში დაიდო ბინა. შემდეგ მისი მთავარი ძალა ბაცალიგოში წავიდა და იქ დაივანა.
იმ დროს დიდი ბრძოლები იყო გამართული ხვთისშვილთა და საყმოთა ამწიოკებელ დევებს შორის. ამ ბრძოლაში პირქუშიც ჩაერთო, მაგრამ რადგან ის ორად გაიყო, ახადში დარჩენილ მის ნაწილს იმდენი ძალა არ ჰქონია, რამდენიც დევებისთვის წინააღმდეგობის გაწევისთვის იქნებოდა საჭირო. ამიტომ ქადაგის პირით დევებს დაემუქრა:
„თქვე პირმზორიანებო, მე თუ ძალი არ შემწევს, რომ თქვენ გაგაცამტვეროთ, ბაცალიგოს ლეკურთაში მდგომ ჩემს მოძმე პირქუშს გავაგებინებ და ერთიანად ამოგწყვეტთო“.
დევებს სასაცილოდ არ ეყოთ მისი მუქარა, ერთ-ერთ ბრძოლაში დაატყვევეს კიდეც და თავის სამჭედლოში იარაღის კეთება დაავალეს. გაიგეს ეს ამბავი ხვთისშვილებმა და წყაროსთაული წმინდა გიორგი და კოპალა, ბაცალიგოელ პირქუშთან ერთად, უმალ მოძმის დასახსნელად გაეშურენ. ერთიანად გაჟუჟეს დევები და პირი ქვესკნელისკენ უკრეს.
მადლიერმა პირქუშმა წყაროსთაულ წმინდა გიორგის, რომელიც დიდებული მოისარი იყო, მშვილდ-ისარი გამოუჭედა, ასევე სხვა იარაღები და თასები; კოპალას კი უზარმაზარი ზარი ჩამოუსხა, მის სადიდებლად რომ დაერეკა ხალხს.
პირქუში აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში მჭედლების მფარველი და მასწავლებელი იყო. ხუცესები მის სადიდებელს ასე წარმოთქვამენ: „დიდება შენთვის პირქუშის წმინდა გიორგიო, ახადის გორზე ბრძანებულო, რკინის მახვილთა, ჯაჭვთა, პერანგთა მკეთებელო, ურჯულოთ დასალევადა ხმლებისა და ჯანჯლების მკეთებელო“.
ქართულ მითოლოგიაში პირქუშის შესახებ სხვა ვერსიებიც არსებობს. ერთის მიხედვით, ის ღვთაებრივი მჭედელია. სახელი და ეპითეტი (ცეცხლოვანი პირქუში) დევებთან, ქაჯებთან და სხვა ავსულებთან კავშირზე მიუთითებს. ამ ვერსიით, დევების მიერ დატყვევებული პირქუში მათთვის იარაღს, ოქროსა და ვერცხლის ნივთებს ჭედდა. ტყვეობიდან პირქუშს იხსნის იახსარი მისთვის ზარის დამზადების პირობით.
პირქუშის სალოცავები დღესაც არის ფშავში, სოფელ ახადში, ხევსურეთში კი — სოფელ ბაცალიგოში.
