ქერი (Hordeum vulgare L.) უძველეს სასოფლო — სამეურნეო მნიშვნელობის, საფურაჟე და სასურსათო კულტურას წარმოადგენს, რომელსაც საქართველოს მარცვლოვან კულტურებში, ხორბლის შემდეგ, გავრცელების მხრივ მეორე ადგილი ეკავა.
საქართველოს ქერები გამოირჩევა ფორმათა მრავალფეროვნებით და მნიშვნელოვნად ცვალებადობს მორფოლოგიური ნიშნებით. არსებობს ქერის საშემოდგომო და საგაზაფხულო ფორმები. საგაზაფხულო ფორმა სწორმდგომია, საშემოდგომო — გართხმული, ან ნახევრად გართხმული. საქართველოს ქერები ცვალებადობს ღეროს სიმაღლის მიხედვით 50 — 130 სმ — მდე. საშუალოზე გრძელი თავთავის სიგრძე მერყეობს 5-12 სმ — მდე. გვხვდება მკვრივთავთავიანი და ფარჩხატთავთავიანი ფორმები. მარცვლის ფერი კილის ფერზეა დამოკიდებული. უკილოების მარცვალი თეთრი ან წითელია.
არჩევენ მრავალმწკრივიან ქერს „ძველ-თესლს“ და ორმწკრივა ქერს „ახალ-თესლს“. „მრავალმწკრივიანი“ ქერის სინონიმებია: „კეჟერი“, „კობერი“, „ჩარათი“, „გვირგალი (მრგვალი)“, „ძველთესლი“, „ოთხრიგიანი“ ქერი. „ორმწკრივა“ ქერის: „მარტივი“, „ბრტყელი“, „ორრიგიანი“, „ახალთესლი“. ძველი მიწათმოქმედების დარგში დამკვიდრებულია ქერის უძველესი ქართული სახელები: „ქერი“ — საგაზაფხულო ორმწკრივიანი და „ქრთილი“ — საშემოდგომო მრავალმწკრივიანი ქერი.
საგაზაფხულო ქერი გავრცელებულ იყო ჯავახეთში, მესხეთში, თუშეთში, სვანეთში და ქართლის მთიან ნაწილში. ზოგიერთ მთიან რაიონში (ხევსურეთი, მთიულეთი, ჯავახეთი), ქერსა და ხორბალს შერეულად თესავდნენ. ასეთ ნათესს ქერ-დიკას, ან ქერ-ჭრელს უწოდებდნენ.
მცენარის კარბონიზირებული მარცვლები აღმოჩენილია ნეოლითური ხანის (ძვ.წ.აღ. VI-V სს) სამოსახლო ბორცვზე — „გადაჭრილ გორაზე“; ნოქალაქევის ელინისტური ხანის სამაროვნებზე; ადრე სამიწათმოქმედო კულტურის ნამოსახლარზე, სოფელ ხელთუბანთან (გორის რ-ნი, ბრინჯაოს ხანა); ტყიბულის რ-ნის ახალსოფლის ენეოლითურ კომპლექსში.
1923 წლის სტატისტიკური აღწერით, საშემოდგომო და საგაზაფხულო ქერის ფორმები ითესებოდა რაჭის, ქუთაისის, შორაპნის, ზუგდიდის, სენაკის და ოზურგეთის მაზრებში.
მრავალმხრივი გამოყენების ქერი, რომელიც მთელ საქართველოში ითესებოდა XII — XIII საუკუნეებში, ხევსურეთში ერთ-ერთი წამყვან კულტურას წარმოადგენდა. მისგან მზადდებოდა რიტუალურ სასმელად მიჩნეული ლუდი, რომელსაც მხოლოდ დიდ დღეობებში (მთიბელ-მამკალში ჯვართად) წურავდნენ. საზომ-საწყალე ჭურჭელიც ქერის შესაბამისად იყო დამზადებული.
დიდი ხნის ისტორია აქვს საქართველოს მთიან რაიონებში ქერისაგან ლუდის გამოხდას.
ქსენოფონტე (ძვ.წ.აღ. V — IV სს.) ადასტურებს კავკასიაში ქერისაგან დამზადებული სასმელის არსებობას. მას ხალიბების მეზობლად, კავკასიის სოფლებში უნახავს ხორბალი, ქერი და ჭურჭლებში ჩასხმული „ქერის ღვინო“. შეუსვამს კიდეც უცხო სასმელი, რომელსაც მომხმარებელი ყველგან ჰყავდა. ამ სასმელს მოიხმარდნენ ლაზებიც, სახელწოდება „ლუდი“ — „ქერის ღვინოს“ სინონიმი, ლაზებიდან სხვა ქართულ ტომებშიც გავრცელდა.
დიდი ოდენობით ითესებოდა ქერი თუშეთში. გალეწვის შემდეგ, მეცხვარეებისთვის მოსავლის ნაწილს ცალკე ფენდნენ „წალოზე“ და იწყებდნენ მის „დატყრობას“. წალოზე დაყრილ მარცვალს როცა ქერქი დაუსკდებოდა და ფერს იცვლიდა, ხელით ფშვნიდნენ, ქარზე გაანიავებდნენ და ფქვავდნენ. მიღებული სურნელოვანი ფქვილი „ხალას“, ან „ყვას“ სახელითაა ცნობილი, რომელსაც რძის პროდუქტებთან და ერბოსთან შეზელილს ჭამენ. ხშირად ქერს ჭვავთან არეულს ფქვავდნენ და აცხობდნენ სურნელოვან პურს. ხავიწთან (ერბოში მოდუღებული ხაჭო), მისატანებლად, პურის ნაცვლად „ხალას“ იყენებდნენ. მგზავრობის დროს, დაღლილობის მოსახსნელად და დაკარგული ენერგიის აღსადგენად, შეუცვლელი იყო „ხალა-წყალა“ — წყალში მოზელილი მოხალული ქერის ფქვილი.
ხევში ქერს გარდა გამოცხობისა, იყენებდნენ სალუდედ და საფურაჟედ. მოხევები მინდვრის სამუშაოების დაწყებამდე ხარს შუბლზე, ან ბეჭზე წყალში გათქვეფილი ფქვილით ჯვარს გამოუსახავდნენ და იტყოდნენ: „ღმერთო, დალოცვილო, მშვიდობიანი წელიწადი ქენ, მადლიან-ბარაქიანიო“. ოჯახში ცხვებოდა „საკვლევი“ — ხმიადი, ანუ „თესლის კვერი“.
გუდამაყარში შვრიასთან, ან ხორბლის ფქვილთან შერეული ქერით აცხობდნენ პურს. ამზადებდნენ არაყს და ლუდს.
კახეთში ქერისა და ჭვავის შერევით მზადდებოდა ლუდი. გურიაშიც ქერისაგან ხდიდნენ ლუდს. ადგილს, სადაც ქერი ითესებოდა, ახლა „ნაქერალი“ ჰქვია (ჩოხატაურის რ-ნი).
სამეგრელოსა და იმერეთში ქერისგან აკეთებდნენ ფაფას, კვერებსა და ლუდს.
სვანეთში ქერისა და ჭვავისაგან მზადდებოდა ლუდი, რომელსაც სვამდნენ მთავარანგელოზთა დღესასწაულზე. ქერის ბურღულისაგან მზადდებოდა დიეტური საკვები — „ცაარი“ და „ლემბრი“. „ლიცფექის“ — წიწაკითა და მარილით შეზავებულ, ქერის ნივრიან, თხელ ფაფას ხარშავდნენ მარხვაში. საუცხოო საკვებია მოხალული ქერის ფქვილთან შერეული მაწონი და ყველი.
ქერი კარგი კონცენტრირებული საკვებია შინაური პირუტყვისათვის. მარცვალი შეიცავს საშუალოდ 12%-მდე ცილას. ქერის ნამჯას მთის მოსახლეობა აკვნებში ჩასაფენადაც ხმარობდა. საქონლისათვის ნოყიერი საკვებია ჩალა, რომელსაც გალეწვის შემდეგ, საკმარისი რაოდენობით მარცვალი მიჰყვება. მეწველი ძროხის, ან ძაღლების საჭმელად იყენებდნენ, აგრეთვე, ლუდის ხარშვის შემდეგ დარჩენილ მოხარშულ ფქვილს — „ხოტი“.
ძველ ქართულ სამედიცინო წყაროებში ქერი იხმარებოდა ფქვილის სახით. ცნობილი იყო ფლავივით მომზადებული ქერის საჭმელი — ჯავავი, ქერის წვენი, ქერის ფაფა — ქაშქაბი. ქერის ფაფით კვებავდნენ ღვიძლით დაავადებულ ავადმყოფებს. ხალხურ მედიცინაში ქერის ნახარში გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ანთების, ხველების, ბრონქიტის, შაქრიანი დიაბეტის სამკურნალოდ და ათეროსკლეროზის საწინააღმდეგოდ. ქერის ჩალის ნახარშის ორთქლის აბაზანები — გინეკოლოგიური დაავადებებისას, ალაოს ცხელი საფენები — სარძევე ჯირკვლებზე სიმსივნური წარმონაქმნის დროს. ქერის პრეპარატები კი — კანის სოკოვანი დაავადების სამკურნალოდ.
ქერის მარცვალი ძველ ქართულ ხალხურ მედიცინაში წამლის დამზადების დროს წონის ერთეულად იყო მიჩნეული.
ტრადიციულ დღესასწაულებს ხევსურები, თუშები, მოხევები და ფშავები თავიანთი გამოხდილი ლუდით აღნიშნავდნენ. თუ თუშს შულტობა (იგივე დეკანოზობა, რიტუალის ხელმძღვანელობა) უწევდა, თავის აგვარეულო სალოცავში თავისივე მოდუღებული ლუდით მასპინძლობდა სადღესასწაულოდ მოსულ ხალხს.
ხევსურებს, თუშებს, მოხევებს და ფშავებს ლუდის დამზადების თავიანთი წესები ჰქონდათ, რომელიც დაწვრილებით აქვს აღწერილი ქართული ეთნოგრაფიული სკოლის ფუძემდებელს, გ. ჩიტაიას.
საქართველოში ქერის კულტურა ადის 2000-2300 მ.ზ.დ. (უშგული). საგაზაფხულო მრავალმწკრივიანი ფორმები ითესებოდა 800-1300 მ.ზ.დ.- მდე, საშემოდგომო — დაბლობ ზონაში, 200-800 მ.ზ.დ.-ზე.
ნიადაგის დამუშავება, თესვა და ნათესის მოვლა საშემოდგომო ქერისათვის ისეთივე წესითაა, როგორც საშემოდგომო ხორბლისათვის. სათესი ნორმა ჰექტარზე 160-200 კგ. მოსავლიანობა საშუალოდ — 28-29,5 ც/ჰა.
