ყველა ერს ჰყავს თავისი მამამთავარი, რომელთაგან ზოგი მითოლოგიური პიროვნებაა, ზოგი კი ისტორიული გმირი. ამ მხრივ გამონაკლისი არც უნგრელები არიან, რომლებსაც ჰყავდათ ლეგენდარული მეფე იშტვანი (სტეფანე), რომელმაც აზიიდან ევროპაში მომთაბარე ერს მისცა ძლიერი სახელმწიფო და ქრისტეს სარწმუნოებაზე მოაქცია.
გადმოცემის თანახმად, 1000 წელს ტახტზე ასვლისას უნგრეთის პირველმა მეფემ, წმინდა იშტვან (სტეფანე) პირველმა პაპისაგან მიძღვნილი გვირგვინი თავს ზემოთ ასწია და წმინდა ქალწულ მარიამს „მიართვა“.
ზოგი წყაროს მიხედვით, უნგრეთის მეფეთა გვირგვინი გაცილებით გვიან დაამზადეს ბელა მესამის (1172-1196 წწ) შეკვეთით, რომელიც კონსტანტინოპოლის სამეფო კარზე იზრდებოდა. მაგრამ უნგრელ ისტორიკოსთა უდიდეს ნაწილს მაინც მიაჩნია, რომ უნგრელთა წმიდათაწმიდა რელიკვია — სამეფო გვირგვინი პირველად სწორედ იშტვანმა დაიდგა თავზე.
უნგრელთათვის გვირგვინს საკრალული მნიშვნელობა ჰქონდა: თუ სხვა სამეფოებში მონარქის სიკვდილის შემდეგ მემკვიდრე მაშინვე მეფე ხდებოდა და კურთხევას მხოლოდ სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა, უნგრეთში მემკვიდრე მხოლოდ მაშინ იღებდა ძალაუფლებას, როცა იგი თავზე წმინდა იშტვანის გვირგვინს დაიდგამდა. მეფის გარდა წმინდა რელიკვიის ხელის ხლება მხოლოდ ორ პირს შეეძლო — სასახლის მაჟორდომსა და ესტერგომის არქიეპისკოპოსს.
ძვირფასი თვლებით შემკულ გვირგვინს ზემოდან მაცხოვრის ხატი ამშვენებს, რომელშიც ჯვარია ჩასმული. ჯვარი XVII საუკუნემდე სწორად იდგა, მაგრამ შემდეგ რაღაც მანიპულაციებით გადაიხარა. გვირგვინის გარშემო წმინდანთა და ბიზანტიის იმპერატორთა გამოსახულებებია, რის გამოც ის აქამდე ბიზანტიური ხელოვნების ნიმუშად მიიჩნეოდა. თუმცა ბოლო დროს ეს მოსაზრება ეჭვქვეშ დადგა.
უნგრელ პუბლიცისტსა და ხელოვნებათმცოდნე კადარ ზოლტანს მიაჩნია, რომ მეფე იშტვანის გვირგვინი გაცილებით ძველია და რომ ის ადრეულ საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოშია დამზადებული. ზოლტანის თქმით, იშტვანის მეფობის დროს გვირგვინი ხელმეორედ შეუმკიათ ქართველებს, კერძოდ, ხახულის ხატის ოსტატებს. სწორედ ამით აიხსნება გვირგვინზე არსებული მონარქის მედალიონსა და ხახულის ტრიპტიქონს შორის დიდი მსგავსება.
რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ ვერსიაა და ძნელია გადაჭრით იმის თქმა, რომ უნგრელთა უწმიდესი რელიკვია ხახულის კარედის შემქნელების ნახელავია, მაგრამ ორივე სიწმინდეზე გამოსახული ფიგურები ერთ ხელწერაზე მეტყველებს და ამიტომაც იბადება არაერთი კითხვა.
***
უცნაურია, მაგრამ კიევის რუსეთის არაერთი საკულტო ნაგებობის მხატვრული გაფორმება ძალიან ახლოსაა მის თანადროულ ქართულ დეკორთან. აშკარაა, რომ ქართველი ოსტატები შორეულ ქვეყნებშიც (კიევის რუსეთი, რუმინეთი, ბულგარეთი) მოღვაწეობდნენ. ამის დასტურად გამოდგება კიევში დაცული ერთ-ერთი უძველესი ისტორიული წყარო — კიევის მღვიმეთა მონასტრის მამათა ცხოვრების ანალები, „კიევ-პეჩორის პატერიკი“, სადაც აღწერილია XI საუკუნის მიწურულის ერთი ეპიზოდი.
მამათა ცხოვრების აღწერილობაში არის ისტორია მღვიმეთა მონასტრის მთავარი ტაძრის აგებისა და მოხატვის შესახებ. ცნობა კიევში მოზაიკის ქართველი ოსტატების საქმიანობის შესახებ დაუცავს XV საუკუნის ორ ხელნაწერს — არსენისა და კასიანეს ნუსხებს.
მეტად უცნაური ისტორიის მიხედვით, კონსტანტინოპოლიდან კიევში მხატვრები და მოზაიკის ოსტატები ჩასულან და კიევის მღვიმეთა მონასტრის წინამძღვრისთვის სტუმრობის მიზანი უცნობებიათ: ჩვენ ჩამოვედით, რათა შეთანხმების თანახმად შეკვეთილი სამუშაო შევასრულოთო.
მონასტრის იღუმენი გაოცებულა – ჩვენ არავინ გამოგვიგზავნია კონსტანტინოპოლში, ვინ მოგირიგდათ და როდისო. მხატვართა ამქრის უფროსს განუმარტავს მისთვის, რომ მონასტრის წარმომადგენლები წინა წელს გარიგებიან მხატვრებს და ბეც კი გადაუხდიათ მცირე მოცულობის საყდრის მოსახატად. მაგრამ რადგან მღვიმეთა მონასტრის მთავარი ტაძარი გაცილებით დიდი აღმოჩნდა, ოსტატებმა თავადვე თქვეს უარი სამუშაოს შესრულებაზე — ისინი მზად იყვნენ, ბე დაებრუნებინათ და კონსტანტინოპოლში გაბრუნებულიყვნენ.
მაშინ საგონებელში ჩავარდნილმა წინამძღვარმა ნიკონმა სთხოვა მხატვრებს, აღეწერათ, ვინ ესტუმრა მათ მონასტრის სახელით. მხატვრებმაც მარტო გარეგნულად კი არ დაახასიათეს ორი პიროვნება, არამედ მათი სახელებიც გაიხსენეს.
მაშინ წინამძღვარმა იკონომოსი იხმო და რაღაცის მოტანა დაავალა. ეს უკანასკნელი მალევე დაბრუნდა და ორი ღვთისმსახურის გამოსახულება მოიტანა. როგორც კი მხატვრებმა თვალი შეავლეს მათ, მყის წამოიძახეს – სწორედ ესენი იყვნენ, ამას ანტონი ერქვა, ამას კი თეოდორეო.
მაშინ წინამძღვარს უთქვამს, ეს ღირსი მამები უკვე რამდენიმე ათეული წელია ცოცხლები აღარ არიანო. ამის გამგონე მხატვრები ისე შეძრწუნებულან, რომ მაშინვე უსასყიდლოდ დათანხმებიან მთელი ტაძრის მოხატვას.
ძნელი სათქმელია, მართლა მოხდა ეს ამბავი, თუ ყველაფერი კიეველი ბერის ფანტაზიის ნაყოფია, მაგრამ ფაქტად რჩება ის ამბავი, რომ ხსენებულ ტაძარში მოხატვაცა და მოზაიკაც კონსტანტინოპოლიდან ჩამოსულ ოსტატებს შეუსრულებიათ, რომელთა შორის ქართველებიც ყოფილან. წყაროში ისინი ორჯერ არიან ნახსენები.
არსებობს ვერსია, რომ მონასტერში სამხატვრო სამუშაოებს ბერძნები ასრულებდნენ, მოზაიკას კი ქართველი ოსტატები. იმ ეპოქაში ისინი ნამდვილად შეუდარებელნი იყვნენ ამ საქმეში და მათ ნახელავს ბადალი ძნელად თუ მოეძებნებოდა. სავარაუდოდ, სწორედ ასეთი შეუვალი ავტორიტეტის გამო დაიქირავეს თავად ბერძნებმა ქართველი ოსტატები კონსტანტინოპოლშივე.
კიევის მღვიმეთა მონასტრის მამათა ცხოვრებაში დაცული უნიკალური ცნობა კიდევ ერთხელ ადასტურებს დამკვიდრებულ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ XI-XII საუკუნეთა რუსულ საეკლესიო არქიტექტურაში ნამდვილად არსებობს ქართული ხუროთმოძღვრული ელემენტები.
