ვფიქრობთ, მკითხველებს დააინტერესებთ ამ ფრაზების თაობაზე განმარტებები.
„გედის სიმღერა“
ძველ ბერძნულ მითებში არსებობს ლეგენდა, რომ გედი თავის სიცოცხლეში მხოლოდ ერთხელ მღერის — სიკვდილის წინ.
აი, როგორ აღწერს გედის სიმღერას ერთ-ერთი მონადირე:
„გედი იჯდა ღია ადგილზე, მოუსვენრად ტრიალებდა, ეტყობა გვამჩნევდა და ასაფრენად ემზადებოდა. დაყოვნება შეუძლებელი იყო, აფრენის მომენტში ვესროლე. სასიკვდილოდ დაჭრილი გედი წყალზე დარჩა. განზე გაცურდა, კისერი წაიგრძელა და გაისმა მისი სასოწარკვეთილი ბოხი ხმა. რაც უფრო უახლოვდებოდა ჩვენი ნავი, მით უფრო თავგანწირვით, საშინელი ხმით ითხოვდა შველას. მაგრამ აღსასრული მალე დადგა...“
სწორედ ამ ლეგენდიდან გაჩნდა გამოთქმა „გედის სიმღერა“.
„არიადნეს ძაფი“
ასე უწოდებენ რთული მდგომარეობიდან თავდასაღწევ საშუალებას, გამოსავალს.
გამოთქმა მომდინარეობს ბერძნული მითიდან, რომლის მიხედვითაც, არიადნე კრეტის მეფე მინოსის ქალიშვილი იყო. მინოსს ლაბირინთში დამწყვდეული ჰყავდა ხარისთავიანი ურჩხული — მინოტავრი, რომელსაც საკვებად ლამაზ ქალიშვილებსა და ჭაბუკებს უგზავნიდა. ლაბირინთში მოხვედრილი თავს ვერ აღწევდა ურჩხულს, რადგან უკან დასაბრუნებულ გზას ვერ პოულობდა.
არიადნეს შეუყვარდა გმირი ჭაბუკი თევზესი, რომელიც მინოტავრის ლუკმა უნდა გამხდარიყო, და მას ლაბირინთში გზის გასაგნებად ძაფის გორგალი მისცა. თეზევსმა გორგლის წვერი შესასვლელთან დაამაგრა და გაბედულად შევიდა ლაბირინთში, მოკლა მინოტავრი და ძაფის საშუალებით ადვილად იპოვა უკან დასაბრუნებელი გზა.
„პოტიომკინის სოფელი“
გრაფი გრიგოლ პოტიომკინი რუსეთის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი პირი იყო, რომელმაც დიდი როლი შეასრულა რუსეთისთვის ყირიმისა და შავი ზღვისპირეთის შემომტკიცების საქმეში.
1787 წელს იმპერატორმა ეკატერინემ დიდი ამალით იმოგზაურა ამ ახლად შემოერთებულ მხარეში. მათი სიმდიდრისა და კეთილდღეობის საჩვენებლად პოტიომკინმა სასწრაფოდ შეაკეთა გზები, გააშენებინა ხეივნები, გზიდან მოშორებით კი სოფლის დეკორაციები ააგებინა.
ნანახმა დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ეკატერინესა და მის ამალაზე. არადა, ეს მხოლოდ ილუზია იყო.
ამის შემდეგ „პოტიომკინის სოფელი“ თვალის ახვევის, მოტყუების, მოჩვენებითი კეთილდღეობის სიმბოლოდ იქცა.
„რა გორელივით შუა ქუჩაში დადიხარ?!“
ეს გამოთქმა გორში 1920 წელს მომხდარი დამანგრეველი მიწისძვრის შემდეგ დამკვიდრდა.
საშინელი სტიქიის შემდეგ ქალაქის შეშინებული მოსახლეობა შენობებთან ახლოს სიარულს ერიდებოდა და შუა ქუჩაში დადიოდა.
მას შემდეგ ადამიანს, რომელიც თუნდაც ტროტუარის შუაში დადის, გორელს ადარებენ ხოლმე.
„ქოქოლა მიაყარა“
ეს ნიშნავს ხმამაღლა მიაწყევლა, არ დაინდოო. თანაც ამ დროს მაწყევარი ხელს იქნევს მოწინააღმდეგისკენ, რაც გადატანით, სიმბოლურად, ქვის სროლას ნიშნავს.
ძველად სასჯელის ერთ-ერთი უსასტიკესი ფორმა ჩაქოლვა იყო. განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისთვის ადამიანს ქვებს ესროდნენ და ასე მარხავდნენ ხოლმე ქვაყრილში. მერეც ვინც კი იმ ადგილს გაივლიდა, იმასაც ქვა უნდა დაეგდო ბორცვზე.
ასეთი სასჯელი, რაღა თქმა უნდა, კარგა ხანია დავიწყებას მიეცა, მაგრამ თვითონ მისი აღმნიშვნელი სიტყვები: ჩაქოლვა, ჩაქვავება და ქოქოლა, დღემდეა შემორჩენილი ჩვენს ენაში.
„დამოკლეს მახვილი“
ეს გამოთქმა იხმარება მოახლოებული საფრთხის, მოსალოდნელი საშიშროების აღსანიშნავად.
ის ემყარება ძველბერძნულ თქმულებას: სირაკუზის ტირანი (შეუზღუდველი მმართველი) დიონისე უფროსი უბედნიერეს კაცად მიაჩნდა მასთან დაახლოებულ დამოკლეს. ერთხელ დიონისემ დამოკლე დაპატიჟა და თავის ტახტზე დასვა. მაგრამ ტახტის თავზე ცხენის ძუით წინდაწინ დაჰკიდა შიშველი მახვილი ისე, რომ ადვილად შეიძლებოდა, ძუა გაწყვეტილიყო და ორლესული წვერით პირდაპირ დასცემოდა ტახტზე მჯდომს. ეს რომ დაინახა, დამოკლე წამოხტა და სწრაფად მოშორდა ტახტს.
ასე აგრძნობინა დიონისემ მოშურნეს, რომ ქვეყნის მმართველი მუდამ განსაცდელშია და მისი მდგომარეობა სანატრელი არ არის.
„ურწმუნო თომა“
სახარების თანახმად, როცა ჯვარცმული ქრისტე მკვდრეთით აღდგა და თავის მოწაფეებს გამოეცხადა, იმ დროს მისი ერთ-ერთი მოწაფეთაგანი, სახელად თომა, იქ არ იმყოფებოდა. თომამ არ დაიჯერა ამხანაგების ნაამბობი მასწავლებლის მკვდრეთით აღდგომის შესახებ, ვიდრე რამდენიმე დღის შემდეგ საკუთარი თვალით არ იხილა მოძღვარი და ხელით არ გასინჯა მის სხეულზე ლურსმნებით მიყენებული იარები.
სწორედ ეს დაედო საფუძვლად იმას, რომ „ურწმუნო თომა“ იქცა ისეთი ადამიანის ეპითეტად, რომელიც ძალზე ეჭვიანია და ადვილად ვერაფერში დააჯერებ.
„განხეთქილების ვაშლი“
ასე უწოდებენ ხანგრძლივი დავისა და უსიამოვნების გამომწვევ მიზეზს.
ამ გამოთქმასაც ლეგენდა უდევს საფუძვლად: თალესის მეფე პელევსისა და ზღვის ქალღმერთ თეტიდას ქორწილში ყველა ქალღმერთი იყო მიწვეული, გარდა განხეთქილების ქალღმერთ ერიდასი. ნაწყენმა ერიდამ საქორწინო სუფრაზე ჩუმად ჩამოაგდო ოქროს ვაშლი წარწერით „უმშვენიერესს“. მისი დასაკუთრების პრეტენზია სამ ქალღმერთს: ზევსის მეუღლე ჰერას, სიბრძნის ქალღმერთ ათინასა და სილამაზის ქალღმერთ აფროდიტეს ჰქონდა.
ზევსმა მათ მსაჯულად ტროას მეფის პრიამოსის ვაჟი პარისი დაუნიშნა. თითოეული ქალღმერთი ცდილობდა პარისის გული მოეგო: ჰერა მთელი სამყაროს მბრძანებლობას აღუთქვამდა, ათინა უდიდეს ბრძენად და გმირად ქცევას ჰპირდებოდა, აფროდიტე კი ქვეყნიერების ულამაზეს ქალს სთავაზობდა ცოლად.
პარისმა ეს უკანასკნელი საჩუქარი ამჯობინა და უპირატესობა აფროდიტეს მიანიჭა (აქედანაა გამოთქმა „პარისის მსჯავრი“). სწორედ აფროდიტე დაეხმარა პარისს, მოეტაცა მშვენიერი ელენე — სპარტის მეფის მენელაოსის ცოლი, რასაც ათწლიანი ომი მოჰყვა ბერძნებსა და ტროელებს შორის.
ასე იქცა ოქროს ვაშლი უდიდესი განხეთქილების საბაბად.
„ბურიდანის ვირი“
ეს გამოთქმა ყოყმანის სინონიმია და ნიშნავს მერყეობას, არჩევანის გაკეთების სიმძიმეს.
ფრანგი ფილოსოფოსი ჟან ბურიდანი უარყოფდა ნებისყოფის თავისუფლებას და იმის დასადასტურებლად, რომ ადამიანის ნებისყოფა გარე სამყაროზეა დამოკიდებული, მშიერი ვირის მაგალითი მოჰყავდა.
არსი შემდეგშია: ვირი, რომელიც ორ სავსებით ერთგვარ თივის ბულულს შორის დგას, ვერც ერთს ვერ აირჩევს და ამის გამო შიმშილით სიკვდილი ელის.
თუმცა ბურიდანს მცდარად მიეწერება ეს გამოთქმა, ვინაიდან ჯერ კიდევ არისტოტელეს ნაშრომებიდანაა ცნობილი. თუმცა ამ უკანასკნელში ადამიანი იდგა წყალსა და საჭმელს შორის, თანაბრად მშიერი და მწყურვალი.
„საგაზეთო იხვი“
ეს გამოთქმა XVII საუკუნის გერმანიაში წარმოიშვა, სადაც გაზეთის ერთ-ერთ სტატიასთან დაბეჭდილი იყო ორი ლათინური ასო: NT, რაც ნიშნავდა „ნონ ტესტატურ“ (არ არის შემოწმებული).
მაგრამ ეს აბრევიატურა წაიკითხეს როგორც „ენტე“, რაც გერმანულად იხვს ნიშნავს. ასე იქცა „იხვი“ საგაზეთო ტყუილების სიმბოლოდ.