1829 წელი იდგა. ახალციხის უმაღლეს მეჩეთზე ნახევარმთვარე აღმართულიყო ― ოსამალური მბრძანებლობის სიმბოლო, რომელსაც 40 ათასიანი გარნიზონი იცავდა. რუსეთის ფელდმარშალი ივან პასკევიჩი 9000-იანი რუსულ-ქართული ჯარით მიადგა ახალციხეს და კიოს მეჰმეთ-ფაშას მისი დაცლა მოსთხოვა. სამართლიან მოთხოვნაზე თურქული ციხიონის მეთაურმა რუს ელჩებს დასცინა: ჯერ ციდან ჩამოხსენით მთვარე და მერე ― ახალციხის მეჩეთიდან ნახევარმთვარეო.
ქართველებმა და რუსებმა მთელი ძალებით შეუტიეს ქალაქს და 16 აგვისტოს აიღეს კიდეც. მერე კი ახალციხის მეჩეთის თავზე აღმართული ნახევარმთვარე ჩამოაგდეს და მასზე ჯვარი აღმართეს.
***
ანანურის ციხე-ქალაქში 1739 წელს საშინელი ტრაგედია დატრიალდა. შანშე ქსნის ერისთავი რუსეთში იყო წასული. არაგვის ერისთავმა კი მისი ცოლი ყიზილბაშებს მიჰგვარა. დაბრუნებულმა შანშემ ოჯახის შეურაცხმყოფელნი სასტიკად დასაჯა, საკუთარ ჯარს ლეკებიც დაუმატა და ანანურის ციხეს მიადგა, სადაც ერისთავი ბარძიმი ძმასთან ერთად იყო გამაგრებული.
მეციხოვნეებმა იმდენი ლეკი მოკლეს, რომ თავად ლეკები დახოცილი თანამოძმეებისაგან ბარიკადებს იკეთებდნენ. როცა ქსნის ერისთავი ვერაფერს გახდა, ხერხს მიმართა: წყალსადენის გადაჭრა, საიდანაც ციხე მარაგდებოდა. ციხეში მყოფებს წყლის გარეშე პაპანაქება ზაფხულში ძალიან გაუჭირდათ და იძულებელი გახდნენ, შანშე ერისთავს დანებებულიყვნენ. ბარძიმ ერისთავი ჩაბარდა, მაგრამ მისმა შვილმა უთრუთმა ფარ-ხმალი არ დაყარა ― ერთ-ერთ კოშკში გამაგრდა, რომელსაც „შეუპოვარს“ ეძახდნენ.
ქსნის ერისთავის ჯარმა მონასტერი ააოხრა და „შეუპოვარს“ ცეცხლი წაუკიდა. უთრუთთან ერთად იქ უამრავი ადამიანი იყო შეხიზნული და ისინიც გამოიწვნენ. მოგვიანებით მოსახლეობამ უზარმაზარი შვიდსართულიანი კოშკი ამოქოლა და დამწვართა სამარხად აქცია. მხოლოდ 200 წლის შემდეგ, 1939 წელს გახსნეს ეს კოშკი არქეოლოგებმა და საშინელი სურათი დახვდათ. ნახანძრალი სავსე იყო მოზრდილებისა და ბავშვების დამწვარი ძვლებით, იარაღით და სხვადასხვა საყოფაცხოვრებო ნივთით.
***
თითქმის 20 წელი ებრძოდა ლიპარიტ ბაღვაში გაერთიანებული საქართველოს მეფე ბაგრატ მეოთხეს, მაგრამ მასთან ბრძოლაში დამარცხდა და შვილთან ერთად ტყვედ ჩაუვარდა ბაგრატს. მიუხედავად ამისა, კლდეკარის ციხე არ აპირებდა დანებებას. ბაღვაშთა სახლთუხუცესი ანამორი აგრძელებდა ბრძოლას.
მეფის ბრძანებით ლიპარიტი და მისი ძე რატი ძელზე გასვეს. ლიპარიტი საკუთარ განსაცდელზე არ ფიქრობდა, თავის ერთადერთი ძის ბედი ანაღვლებდა და მეფეს შეუთვალა: ოღონდ რატი ძელიდან ჩამოხსენი, მე ბერად აღვეკვეცები და კლდეკარიც შენი იქნებაო. გარიგება შედგა, კლდეკარი უომრად დაემორჩილა მეფეს, ბაგრატმა ანამორი სიკვდილით დასაჯა, მაგრამ ლიპარიტსა და რატის სიცოცხლე შეუნარჩუნა.
ლიპრიტ ბაღვაში ბერი ანტონის სახელით ბერად ათონის მონასტერში აღვეკეთა, რატი კი ბიზანტიაში გაიქცა. მაგრამ, როცა მისი სახელოვანი მამა გარდაიცვალა საქართველოში ჩამოასვენა და კაცხის მონასტერში პატივით დაკრძალა.
***
V საუკუნეში მოღვაწე ქართველი თეოლოგი და ფილოსოფოსი, ქრისტიანული ნეოპლატონიზმის ფუძემდებელი - პეტრე იბერის (411 – 491 წწ.) სახელი ქართველებისათვის კარგაადაა ცნობილი, მაგრამ ბევრმა არ იცის, ის რომ ეს დიდი მოღვაწე იყო პირველი ქართველი, რომელმაც წმინდა მიწაზე დიდი „ქართული კოლონია“ შექმნა.
პეტრესა და მისი მოძღვრის იოანე ლაზის სახელთან არის დაკავშირებული პირველ ქართულ სასულიერო კერების დაარსება წმინდა მიწაზე (პალესტინა, სირია, ეგვიპტე). ამ ორი ჩვენი დიდი თანამემამულით დაიწყო ქართველ მღვდელმსახურთა ნაყოფიერ მოღვაწეობა სირია-პალესტინაში. მოგვიანებით მათმა საქმიანობამ ისეთი ფართო ხასიათი მიიღო, რომ უკვე თამარ მეფის ეპოქაში, კვიპროსში, სინას მთასა და წმინდა მიწაზე დაახლოებით 12 ქართული მონასტერი ფუნქციონირებდა.
***
ახალი წელთაღრიცხვით I საუკუნის პირველ ნახევარში სამხრეთ და დასავლეთ საქართველო ქრისტეს რჯულზე მოაქცია ქრისტეს მოციქულებმა ანდრია პირველწოდებულმა და სიმონ კანანელმა „ადორკის მეფობისა მოვიდეს თორმეტთა წმიდათა წმიდათა მოციქულთაგანნი ანდრია და სიმონ კანანელი აფხაზეთს და ეგრისს. და მუნ აღესრულა წმიდა სიმონ ქალაქსა ნიკოფსისა, საზღვარსა ბერძენთასა. ხოლო ანდრია მოიქცია მეგრელნი და წარვიდა გზასა კლარჯეთისასა..“
ეს რომ მეფე ადერკმა გაიგო, განრისხდა და ახალგაქრისტიანებულები ძალით ისევ წარმართობაზე მოაქცია; „იძულებით კუალად მოაქცივნა მეგრლნი; და დამალნეს ხატნი და ჯუარნი“.