მოსაზრება: უკრაინის გავლით გაზის ტრანზიტის ბედი აშშ-ში წყდება

2024 წელი გადამწყვეტად აღიქმება სხვადასხვა დარგებსა და ასპექტებში. გაზის სექტორს კი თავისი ინტრიგები აქვს. ერთ-ერთი მათგანია უკრაინის გავლით ევროპაში რუსული გაზის ტრანზიტის ხელშეკრულების მოქმედების დასრულება.

მოქმედი გრძელვადიანი კონტრაქტი ძალაშია 2020 წლის დასაწყისიდან 2024 წლის 31 დეკემბრამდე. ყოველ ჯერზე რუსეთსა და უკრაინას შორის ახალი სატრანზიტო ხელშეკრულების ხელმოწერის საკითხს თან ახლდა დავები, კონფლიქტები და ნერვიულობა. მაგალითად, წინა კონტრაქტი მოქმედებდა 2009 წლიდან 2019 წლამდე და დასრულდა სტოკჰოლმის არბიტრაჟში. მაშინ მხარეებმა კონტრაქტის დასრულებამდე 10 დღით ადრე შეთანხმებას მიაღწიეს, 31 დეკემბერს კი ახალი კონტრაქტი გააფორმეს.

დღეს რუსული გაზის ტრანზიტის ამბავი ახალ წრეზე წავიდა. განხილვების პროცესი ევროპელებმა დაიწყეს. 25 იანვარს სლოვაკეთის პრემიერ-მინისტრმა რობერტ ფიცომ მოლაპარაკება გამართა უკრაინის პრემიერ-მინისტრ დენის შმიგალთან, რის შემდეგაც მან განაცხადა, რომ შეთანხმებები მიღწეულია და რუსული გაზის ტრანზიტი 2024 წლის შემდეგ გაგრძელდება.

მნიშვნელოვანია, რომ ისინი შეხვდნენ უჟგოროდში. აქ მთავრდება ლეგენდარული და ჯერ კიდევ მოქმედი საბჭოთა გაზსადენი ურენგოი-პომარი-უჟგოროდი, რომლის ექსპლუატაციის შესანარჩუნებლადაც ჩავიდა ფიცო.

ეკონომიკური თვალსაზრისით, უკრაინის ტრანზიტის შენარჩუნება სასარგებლოა ევროკავშირისთვის. 2023 წელს ამ მარშრუტზე დაახლოებით 14,5 მილიარდმა კუბურმა მეტრმა რუსულმა გაზმა გაიარა. უფრო მეტიც, ეს არის ბოლო გაზსადენი, რომელიც რუსული მეთანით დასავლეთ და ცენტრალური ევროპის უმეტეს ქვეყნებს ამარაგებს. კერძოდ, ამ გაზს იღებენ გერმანია, იტალია, საფრანგეთი, ჩეხეთი, ავსტრია და სლოვაკეთი.

მეორე მოქმედი მარშრუტი, „თურქული ნაკადი“, გაზს აწვდის ევროპას ძირითადად ბალკანეთის რეგიონისთვის: ბულგარეთის, საბერძნეთის, ჩრდილოეთ მაკედონიის, რუმინეთის, სერბეთისა და უნგრეთისთვის.

რა თქმა უნდა, თუ უკრაინის ტრანზიტი შეჩერდება, ევროპის ეკონომიკისთვის კატასტროფა არ იქნება. რეგიონმა უკვე განიცადა შოკი გაზის ბაზარზე: გაზის დეფიციტი დაიწყო 2021 წლის შუა რიცხვებში, ხოლო 2022 წელს, სანქციების გამო, რუსული გაზის მიწოდება იმდენად შემცირდა, რომ ფასმა 2500 დოლარს გადააჭარბა ათას კუბურ მეტრზე.

თუ 2021 წელს გაზპრომის ექსპორტმა ევროკავშირში შეადგინა დაახლოებით 160 მილიარდი კუბური მეტრი, 2023 წელს - დაახლოებით 27 მილიარდი კუბური მეტრი იყო. 2024 წლისთვის ბაზარი დასტაბილურდა ევროპაში მოხმარების შემცირების გამო. შესაბამისად, რუსეთიდან ექსპორტის კიდევ 14,5 მილიარდი კუბური მეტრით შემცირება ევროპაში გაზის მხოლოდ გაძვირებას გამოიწვევს. ეს არ იქნება ისეთი რადიკალური, როგორც 2022 წელს, მაგრამ მაინც ხელს შეუწყობს ევროკავშირის დეინდუსტრიალიზაციას.

უკრაინის პოზიცია რუსული გაზის ტრანზიტის საკითხთან დაკავშირებით არათანმიმდევრულია. ერთი მხრივ, კიევისთვის მომგებიანია გაზის ტრანსპორტირების საფასურის მიღება და ევროპის რიგ ქვეყნებზე ზეწოლის ინსტრუმენტის შენარჩუნება. მაგრამ პოლიტიკური თვალსაზრისით, უკრაინას, როგორც ჩანს, სჭირდება რუსეთს ენერგორესურსების გაყიდვით მიღებული შემოსავალი ჩამოართვას.

ამიტომ, ფიცოს განცხადებებიდან მალევე, უკრაინის მთავრობამ უარყო მისი სიტყვები ტრანზიტის შენარჩუნებაზე შეთანხმებების მიღწევის შესახებ. მაგრამ ეს ეშმაკურად გააკეთეს: თქვეს, რომ არსებული ხელშეკრულება არ განახლდება. კიევი აშკარად მიანიშნებს, რომ თუ ევროპული კომპანიები გაზპრომთან ხელშეკრულებით გაზის მიწოდებისა და მიღების პუნქტს რუსეთ-უკრაინის საზღვარზე გადაიტანენ, ტრანზიტი გაგრძელდება. მაშინ კიევი მიიღებს ფულს ევროპული ბიზნესიდან. მაგრამ ევროკავშირის კომპანიები არ ჩქარობენ უკრაინული ტრანზიტის ყველა რისკის საკუთარ თავზე აღებას.

ტრანზიტის შენარჩუნების საკითხში მთავარი ფაქტორია შეერთებული შტატების პოზიცია. ისინი გააგრძელებენ რუსული გაზის განდევნას ევროპული ბაზრიდან, მიწოდების მარშრუტის მიუხედავად. ამ დროისთვის ამერიკელები ევროპას შესვენებას აძლევენ, მაგრამ გათბობის სეზონის დასრულების შემდეგ ვაშინგტონმა შესაძლოა დაავალოს კიევს ტრანზიტის შეწყვეტა.

მნიშვნელოვანია ხაზგასმით აღვნიშნოთ, რომ რეალურად, გრძელვადიანი სატრანზიტო კონტრაქტი საერთოდ აღარ არის საჭირო იმისათვის, რომ შენარჩუნდეს რუსული გაზის ნაკადი ევროპაში უკრაინული სისტემით. 2019 წლიდან კიევმა დაიწყო გაზის რეგულირების ევროპული სისტემის კოპირება. ახლა უკრაინა ვალდებულია ჩაატაროს რეგულარული აუქციონი, სადაც გაზის სატუმბი სიმძლავრეა გამოყოფილი. 2021 წელს გაზპრომიც კი მონაწილეობდა მათში, როდესაც მას სჭირდებოდა იმ მოცულობის მიწოდება, რაზეც მიმდინარე კონტრაქტი იყო გათვლილი უკრაინის მეშვეობით.

ამრიგად, უკრაინის გავლით რუსული გაზის ტრანზიტის შესაჩერებლად საკმარისი არ არის ხელშეკრულების შეწყვეტა ან მის დასრულებამდე ლოდინი. აუცილებელია გაზპრომის წინააღმდეგ სანქციების დაწესება, რათა არ მოხდეს მისი მონაწილეობა გაზსატრანსპორტო სისტემის სიმძლავრეების განაწილების აუქციონებში. ამას აშშ ან უკრაინა გააკეთებს ვაშინგტონის მითითებით.

ამ გარემოების გაცნობიერებით, ევროკავშირი ცდილობს აჩვენოს, რომ რუსული გაზის მიტოვებას ცდილობს. ევროკავშირის ენერგეტიკის კომისარმა კადრი სიმსონმა 15 თებერვალს განაცხადა, რომ ევროკავშირი არ არის დაინტერესებული „სამმხრივი სატრანზიტო შეთანხმების“ გახანგრძლივებით. მნიშვნელოვანია, რომ არ არსებობს სამმხრივი შეთანხმება ტრანზიტის შესახებ. გაზი უკრაინის გავლით გადის გაზპრომსა და უკრაინის ნაფტოგაზს შორის ორმხრივი ხელშეკრულების საფუძველზე. კადრი სიმსონმა, რა თქმა უნდა, იცის ეს, მაგრამ შეგნებულად სურს საკითხი ისე წარმოაჩინოს, რომ ბრიუსელი თითქოს რაღაცას წყვეტს ტრანზიტის საკითხზე.

ევროკავშირს ესმის, რომ აშშ-ს ზეწოლის ქვეშ ტრანზიტის შეჩერების ალბათობა დიდია და სურს წარმოაჩინოს სიტუაცია, როგორც რუსული მეთანის მიტოვების საკუთარი სტრატეგიის განხორციელება.

რუსეთი უარს არ ამბობს ევროპისთვის გაზის მიწოდებაზე. პირველ რიგში, როგორც ვლადიმირ პუტინმა თქვა, სახელმწიფო შემოსავალს ექსპორტიდან იღებს. მაგრამ ბიუჯეტს ფული სჭირდება. მეორეც, მოსკოვი არ აპირებს დანებებას ევროპის გაზის ბაზრისთვის შეერთებულ შტატებთან მიმდინარე ბრძოლაში.

მაგრამ რუსეთი მზად უნდა იყოს ევროკავშირისთვის გაზის მიწოდების შემდგომი შემცირებისთვის. გაზპრომმა უკვე დაიწყო გაზის მიწოდება უზბეკეთში 2023 წელს, სადაც დეფიციტი იზრდება. უფრო მეტიც, მიწოდება 2023-2024 წლის ზამთარში დაგეგმილზე მაღალი აღმოჩნდა. გასული წლის ივნისში გაფორმებული ხელშეკრულება 9 მილიონი კუბური მეტრის მიწოდებას ითვალისწინებს დღეში, მაქსიმალური წლიური 2,9 მილიარდი კუბური მეტრის ფონზე. მაგრამ 2023 წლის დეკემბერში გაზპრომის ხელმძღვანელმა ალექსეი მილერმა ვლადიმერ პუტინთან შეხვედრაზე განაცხადა, რომ ყინვის გამო უზბეკეთმა მოითხოვა დამატებითი მოცულობები და ახლა ცენტრალური აზია-ცენტრი გაზსადენი მუშაობს მაქსიმალური სიმძლავრით.

ზამთარში მოთხოვნის ასეთი ზრდა ნორმად იქცევა ცენტრალური აზიის რესპუბლიკებისთვის. მათ დასაფარად რეგიონის ქვეყნებს რუსეთთან თანამშრომლობით ან გაზის ტრანსპორტირების სისტემის გაფართოება მოუწევთ, ან გაზის საცავების აშენება, რაც ყველგან არაა შესაძლებელი. შესაბამისად, გაზი დიდი ალბათობით რუსეთში იქნება შენახული, ხოლო გაზსადენები გაფართოვდება.

2024 წელს გაზპრომმა შესაძლოა გააფორმოს კონტრაქტი ყაზახეთში გაზის ექსპორტზე. იქ ისეთივე პრობლემები ჩნდება, როგორც უზბეკეთში - შიდა წარმოება არ ემორჩილება მოხმარების ზრდას. გარდა ამისა, ასტანა მთელი რეგიონების გაზიფიცირებას გეგმავს: კერძოდ, ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთი კვლავ გაზის მიწოდების გარეშე რჩება. რესპუბლიკის ენერგეტიკული ბალანსის ტრანსფორმაციამ ქვანახშირის მოხმარების შემცირებით ასევე შეიძლება ბიძგი მისცეს გაზის მოხმარების ზრდას.

ჯერჯერობით ცენტრალური აზიის ქვეყნებს არ აქვთ საკმარისი გაზი გათბობის სეზონზე. სამომავლოდ, მოხმარების გაზრდით, ისინი შეიძლება გადავიდნენ მთელი წლის შესყიდვებზე. გაზპრომი დასავლეთ ციმბირის საბადოებიდან გაზს აგზავნის რეგიონში, რომელიც ადრე ევროპაში გადიოდა. რეორიენტაციის პროცესს წლები დასჭირდება, მაგრამ თანდათან ცენტრალური აზია შეიძლება გახდეს რუსული გაზის სტაბილური ბაზარი.

გრძელვადიან პერსპექტივაში, გაზის მიწოდების ზრდა შეიძლება ასევე მოხდეს ბელორუსიაში. ახლა შეინიშნება ექსპორტის შემცირება, მას შემდეგ, რაც ამოქმედდა ბელორუსის ატომური ელექტროსადგური, რამაც რამდენიმე გაზის ელექტროსადგური გააძევა რესპუბლიკის ენერგეტიკული ბალანსიდან. შესაბამისად, რუსული გაზის იმპორტი დაახლოებით 6 მილიარდი კუბური მეტრით შემცირდა. მაგრამ მომავალში ბელორუსიაში ენერგიის მოხმარება მოითხოვს გაზის მოხმარების ზრდას. გარდა ამისა, ბელორუსის ელექტროენერგია სავსებით შესაძლებელია უკრაინაში იყო ექსპორტირებული — სპეცოპერაციის დასრულების შემდეგ.

კიდევერთი სცენარი არის წყალბადის წარმოება ბელორუსიაში ატომური ელექტროსადგურების ელექტროენერგიის გამოყენებით. ეს შესაძლებელს გახდის წყალბადის წარმოებას დაბალი ნახშირბადის კვალით, რომელიც საკმაოდ კონკურენტუნარიანი იქნება ევროკავშირში. ამ შემთხვევაში ატომური ელექტროენერგია ექსპორტზე ორიენტირებული ინდუსტრიისთვის იმუშავებს, ხოლო შიდა საჭიროებისთვის ბენზინგასამართი სადგურების მუშაობა აღდგება.

ამრიგად, რუსული გაზის საექსპორტო ბაზრების ჩანაცვლების პროცესი უკვე დაწყებულია. მიუხედავად იმისა, რომ ამას დიდი დრო დასჭირდება.